19. Porta Santa

 

Trzy wielkie portyki i siedem mniejszych wprowadzały w średniowieczu do wnętrza romańskiej katedry świętego Jakuba w Composteli, jak to opisał Aymeric Picaud w napisanej w latach 1135–1140 księdze V Codex  Calixtinus: 

„Ma trzy główne portyki i siedem małych portali (portalullis): pierwszy główny z widokiem na zachód, drugi na południe, a trzeci od północy… Z siedmiu małych drzwi, pierwsze nazywają się Santa Maria, drugie są na Via Sacra, trzecie San Paio, czwarte od Kanoników, piąte z krużganków, szóste także i siódme ze Szkoły Skrybów. Dają również dostęp  do pałacu arcybiskupa”. 

Przebudowy i rozbudowy prowadzone od XIV do XVIII wieku pozostawiły te wielkie wejścia: Portico Gloria schowane za barokową zachodnią fasadą Obradorio, Porta Francigena w północnej ścianie transeptu i Porta Platerias na jego południowym końcu, a z siedmiu małych drzwi pozostały cztery. Dwoje z nich tworzą wewnętrzne przejścia z transeptu do przyległych budynków: kościoła Santa Maria Aniqua de la Corticela i wirydarza dawnego klasztoru kanoników. Pozostałe, znajdujące się we wschodniej ścianie romańskiej katedry, przysłonięte zostały w czasie XVII wiecznej rozbudowy renesansową ścianą kurtynową i dojście do nich odbywa się przez zewnętrzne portale z Praza da Quintana de Muertos. 

Jest to Porta Real w południowej części ściany, przez którą dawnymi czasy wchodzili do katedry królowie, a obecnie jest wejściem do sklepu z pamiątkami i wydawnictwami katedralnymi, Porta dos Abades w północnej części z Praza da Quinatana da Vivos prowadzący do wczesnoromańskiego kościoła Santa Maria de Corticela, ale najważniejszym wejściem w tej fasadzie jest usytuowana pośrodku Porta Santa, otwierana tylko w czasie Roku Świętego, przez którą pielgrzymi wtedy wchodzą do wnętrza katedry. Rok Święty Jakubowy, wraz związanym z nim odpustem zupełnym, ustanowiony został w 1179 roku przez papieża Aleksandra III w bulli „Regis aeterni” i przypada na lata, w których dzień 25 lipca, będący świętem Jakuba Starszego Apostoła, przypada w niedzielę. 

Droga do Drzwi Świętych, zwanych też Bramą Przebaczenia prowadzi z położonego po wschodniej stronie katedry Praza da Quintana, przez zewnętrzny wielki portal zamykany metalową kratą otwieraną tylko w latach świętych, przez wąski kamienny dziedziniec,

do znajdującego się w ścianie absydy, pomiędzy kaplicą San Salvador i San Pedro, prostego kamiennego portalu z dwuskrzydłowymi mosiężnymi drzwiami wykonanymi w 2003 roku przez galicyjskiego rzeźbiarza Suso León. 

Wejście przez nie ze świata zewnętrznego do świętej przestrzeni, jaką tworzy wnętrze kościoła, jest symbolem przejścia z dotychczasowej grzesznej egzystencji do nowego życia w jedności z Bogiem. Symbolizują to słowa Jezusa umieszczone na stronie zewnętrznej drzwi „Ja jestem bramą, jeśli ktoś wejdzie przeze Mnie, będzie zbawiony” (J10, 9), oraz wizerunek Chrystusa Zmartwychwstałego, świętego Jakuba i orszak pielgrzymów. Relief na wewnętrznej strona drzwi przedstawia sześć scen opowiadających o świętym Jakubie. 

Portal zewnętrzny

Zewnętrzny portal przy Praza da Quintana, wykonany w 1611 roku przez Francisco González de Araujo, wraz ze ścianą kurtynową nawiązującą do stylu wczesnego okresu renesansu hiszpańskiego zwanego plateresco, zasłania i porządkuje wcześniejszą chaotyczną zabudowę wschodniej części katedry. Przy jego budowie wykorzystano filary i 24 figury patriarchów, proroków i apostołów z rozebranego w tym czasie średniowiecznego chóru wykonanego w nawie głównej w XII wieku przez architekta i rzeźbiarza Mistrza Mateo. W 1694 roku dodano do niego drugą barokową kondygnację z posągami świętego Jakuba Pielgrzyma i jego uczniów Atanazego i Teodora, dzieło Pedro de Campo i wejście to nazwano „Porta dos veintisiete sabios” – drzwi dwudziestu siedmiu mędrców.

Identyfikacja postaci w portalu:

Lewa strona:

1. Król Salomon, 2. Mojżesz, 3. prorok Daniel, 4. prorok Izajasz, 5. Aaron, 6. prorok Nahum, 7. Św. Łukasz Ewangelista, 8. prorok Aggeusz, 9. Król Saul, 10. prorok Zachariasz; 11. Św. Andrzej Apostoł, 12. Apostoł Szymon.

Prawa strona:

1. prorok Micheasz,  2. prorok Ozeasz, 3. Samuel, 4. Św. Filip Apostoł , 5. prorok Abdiasz; 6. Św. Tomasz Apostoł, 7. prorok Malachiasz, 8. Św. Marek Ewangelista, 9. prorok Jeremiasz, 10. Apostoł Jakub Większy, 11. prorok Habakuk, 12. prorok Jonasz .

Portal wewnętrzny

Kiedy Drzwi Święte, umieszczone w wewnętrznym portalu, są otwarte, ich zewnętrzna strona przylega do kamiennego muru katedry i reliefy umieszczone na ich skrzydłach są niewidoczne. Można je zobaczyć kiedy są zamknięte w latach niejubileuszowych, poprzez kratę w portalu zewnętrznym, w czasie, gdy przestrzeń między murem zewnętrznym, a ścianą absydy jest oświetlona porannym światłem.

Głównym elementem reliefu jest postać Chrystusa Zmartwychwstałego umieszczona po lewej stronie w górnej części drzwi, nad którą znajduje się napis: „Iesus Christus heri, hodie, ipse et in saecula” – Jezus Chrystus wczoraj, dziś, ten sam na wieki, a z boku „Ego Sum” – Ja Jestem. Napis poniżej informuje, że „Hæc est domus Dei  et porta Cœli” – To jest Dom Boży i drzwi do Nieba, oraz grecki akrostych „Ιησούς Χριστός Υιός του Θεού και Σωτήρας” – Jezus Chrystus, Syn Boży i Zbawiciel. Dwie ryby umieszczone na środku to pamięć o cudownym połowie i powołaniu apostolskim na rybaków ludzi. Z prawej strony, u stóp Chrystusa klęczący Święty Jakub prosi o otwarcie pielgrzymom bramy, by mogli przejść od starego  grzesznego życia do życia odnowionego łaską Bożą . W dolnej części, pod napisem „Dominus missit me” – Panie pobłogosław mnie, przedstawiony jest orszak pielgrzymów, którzy dotarli do grobu świętego Jakuba i dostąpili łaski świętości. Są to postacie świętych: 

Franciszka z Asyżu, który był tutaj w 1214 roku, Franco ze Sieny doznającego cudownego odzyskania wzroku, królowej Izabeli Portugalskiej, która była wzorem chrześcijańskiej pokory, Brygidy Szwedzkiej założycielki zakonu brygidek, budowniczego dróg dla pielgrzymów Dominika de la Calzada, Dominika Guzmana założyciela klasztoru kaznodziejów, oraz pielgrzymujących do grobu świętego Jakuba papieża Jana XXIII,  jeszcze jako kardynała przed konklawe i dwukrotnie papieża Jana Pawała II, który podniesioną ręką błogosławi pielgrzymów.

Od wewnątrz mały i skromny kamienny portal Drzwi Świętych znajdujący się w ścianie absydy, pomiędzy wielkimi, z bogatym wystrojem architektonicznym i rzeźbiarskim, kaplicami San Salvador i San Pedro, nie zwraca na siebie szczególnej uwagi. Zdobią go tylko, stojące po obu stronach, romańskie polichromowane figury proroka Ezechiela i apostoła świętego Judy Tadeusza pochodzące z chóru wykonanego przez Mistrza Mateo, oraz dwie marmurowe niewielkie misy na wodę święconą. 

Na mosiężnych płytach, wykonanych techniką na wosk tracony (cire perdue), pokrywających skrzydła drzwi, sześć prostokątnych reliefów przedstawia epizody o z Nowego Testamentu i z dziejów Apostolskich, oraz legendy o świętym Jakubie Starszym Apostole. 

Są to kolejno:

„Vocatio” – powołanie pierwszych uczniów nad jeziorem Tyberiackim

„Missio” –  rozesłanie 12 apostołów, 

„Predicatio” – misja ewangelizacyjna świętego Jakuba,

„Decapitatio” – śmierć świętego Jakuba przez ścięcie mieczem, 

„Translatio Jacobeo” – przeniesienie ciała świętego Jakuba z Palestyny do Gallaecia,

„Inventio” – odnalezienie ciała świętego Jakuba przez pustelnika Pelayo i biskupa Teodomira, 

W ścianę nad portalem umieszczony jest jeden z krzyży konsekracji katedry, dokonanej w 1211 roku, z napisem na metalowej wstędze: „To jest dom Boży i drzwi nieba” (Rdz 28,17), a powyżej witraż z 1896 roku przedstawiający świętego Jakuba z atrybutami pielgrzyma, patrona tego kościoła.

Historia Drzwi Świętych

Drzwi Święte są jedną z najbardziej symbolicznych części katedry. Podobnie jak święte drzwi głównych rzymskich bazylik, świętego Piotra, świętego Jana na Lateranie, świętego Pawła za Murami czy świętej Marii Większej, są one otwierane tylko w wyznaczonych latach świętych. W Composteli latami świętymi są te, w których obchodzone w dniu 25 lipca święto świętego Jakuba Starszego Apostoła przypada w niedzielę. Ze względu na lata przestępne następuje to w rytmie sześciu, pięciu, sześciu i jedenastu lat. Ponadto dodatkowe lata święte jako nadzwyczajne może ogłosić papież, jak to miało miejsce w latach 2016 i 2022, a kapituła zdecydować o otwarciu drzwi świętych w tym roku.

Nie jest wiadome, kiedy powstały Drzwi Święte w katedrze w Santiago de Compostela. Niektórzy uczeni piszą o średniowiecznej tradycji, wcześniejszej od rzymskiej powstałej dopiero w 1423 roku, powołując się na tekst w Libro V w Codex  Calixtinus, napisany w latach 1135–1140  który podaje, że „z siedmiu małych drzwi … drugie są na Via Sacra”, czyli świętej drodze, prowadzącej z klasztoru San Payo de Antealtares do wnętrza katedry przez kamienny portal, nad którym jest data 1211 i jeden z krzyży konsekracyjnych, który stał się później wewnętrznym wejściem z obejścia absydy do dobudowanej w XIII wieku kaplicy Nostra Seńora la Blanca. 

Pamiątką po tym XII-to wiecznym wejściu jest nazwa Via Sacra jaką ma krótka uliczka przy północnej ścianie klasztoru. 

Bardziej prawdopodobne wydaje się, że dopiero na początku XVI wieku arcybiskup Alonso III Fonseca, który niewątpliwie znał rzymski rytuał ustanowiony przez papieża Aleksandra VI na rzymski Jubileusz w 1500 roku, przejął ten rytualny akt, nadając przejściu przez te szczególne drzwi symbol przebaczenia i odrodzenia do nowego życia, wykorzystując do ich budowy średniowieczne mniejsze drzwi znajdujące się pomiędzy kaplicami Salwadoru i San Pedro, nazwane „San Paio” w Libro V Codex  Calixtinus, i za którego mandatu obchodzono jubileusze 1507, 1512 i 1518, stając się drugim po Rzymie miastem jubileuszowym.

W XVII wieku na zewnątrz dodano teatralną barokową kurtynę jako portyk o umiarkowanych proporcjach, pozostawiając między nim a samymi drzwiami wąską i małą salę, którą można zobaczyć dzisiaj. W tej przestrzeni zachował się grobowiec i kilka laud na ziemi, które przypominają nam, że Plaza de A Quintana był cmentarzem. Prace wykonali w 1611 roku Galicjanie Jácome Fernández i González de Araújo, a ukończyli Peña de Toro i Domingo de Andrade.

Zewnętrzy portyk ozdobiono rzeźbami, przypisywanymi rzeźbiarzowi Mistrzowi Mateo, a pochodzącymi ze średniowiecznego kamiennego chóru katedry, rozebranego na początku XVII wieku, umieszczając w 1611 roku pomiędzy prostokątnymi pilastrami po sześć z każdej strony wejścia,  a w 1660 roku następne dwanaście postaci, również po sześć miedzy kolejnymi pilastrami, przedstawiające patriarchów, proroków i apostołów. Cały portal został ukończony około 1694 roku przez lokalnego artysty Pedro del Campo dodając górną kondygnację z  rzeźbą świętego Jakuba pośrodku i jego uczniów Teodora i Anastazego po bokach. 

W 1744 roku przejście zostało zamknięte żelazną kratą, otwieraną wraz ze znajdującymi się w ścianie katedry Świętymi Drzwiami, tylko w latach Jubileuszowych. W 1794 roku zaproponowano remont w stylu neoklasycystycznym, jednak nigdy nie przeprowadzono go ze względu na śmierć arcybiskupa Malvara i brak funduszy. 

Archiwalne zdjęcia z pierwszej połowy XX wieku pokazują, że Porta Santa miała jednoskrzydłowe drzwi otwierające się na zewnątrz i podobnie jak przejście w portyku zewnętrznym zabezpieczone żelazną dwuskrzydłową kratą. 

Drzwi były widoczne tylko w latach świętych, bo w pozostałych latach zasłaniano je od wewnątrz prostą metalową kurtyna z nałożonymi na nią motywami geometrycznymi. 

W 1992 wykonane zostały przez galicyjskiego rzeźbiarz Francisco Leiro nowe jednoskrzydłowe drewniane drzwi, przedstawiając na nich w płytkiej płaskorzeźbie tradycję translatio, czyli przeniesienia do Galicji  doczesnych szczątków Apostoła. Spotkały się one z  ogólną krytyką, że nie odpowiadają przesłaniu i symbolice rytuału 

przejścia  przez Święte Drzwi. Pod koniec 2003 roku drewniane 

drzwi Francisco Leiro zdjęto i przeniesione do muzeum katedralnego.

W ich miejsce w Porta Santa zamontowane zostały nowe mosiężne dwuskrzydłowe drzwi wykonane przez rzeźbiarza z Santiago de Compostela Suso León.  

Inspiracją dla niego był polichromowany angielski ołtarz z alabastru, wyrzeźbiony w Nottingham około 1450 roku i podarowany katedrze w 1456 roku przez angielskiego duchownego Johna Goodyeara z okazji jego pielgrzymki do Composteli. Na płaskorzeźbach przedstawiał historię świętego Jakuba: powołanie, misję, głoszenie kazań, męczeństwo i przeniesienie, jak zapisano w łacińskim napisie, powtórzonym na drzwiach wykonanych przez Suso León.

Zostały sfinansowane przez około trzydzieści firm i kupców zrzeszonych w Izbie Handlowej z Composteli. Drzwi mają 2,60 metra wysokości i 1,40 metra szerokości, a każde z dwóch skrzydeł wykonanych przy zastosowaniu techniki odlewania z traconego wosku, waży około 350 kilogramów. 

Podczas remontu i wykonywanych prac konserwatorskich budynku katedry w latach 2011 - 2020 barokowa żelazna krata znajdująca się w zewnętrznym licu ściany absydy zamykająca dojście do Drzwi Świętych została zdemontowana, a w jej miejscu, przed Anno Santo Jacobeo 2021, zamontowano dwuskrzydłowe ochronne szklane drzwi.  

W Roku Świętym Jakubowym w 1982 roku 9 listopada odwiedził Santiago de Compostela i przeszedł przez Drzwi Święte papież Jan Paweł II, a 6 listopada 2010 papież Benedykt XVI.

Ceremoniał otwarcie Drzwi Świętych

Drzwi Święte, zwykle zamknięte, otwierane są, w następującym co kilka, lub kilkanaście lat, Roku Świętym Jakubowym, aby przez nie, w tym szczególnym okresie, pielgrzymi mogli wejść do katedry na koniec swojej wędrówki. Uroczyście celebrowane otwarcie drzwi następuje po południu 31 grudnia poprzedzającego Rok Święty, a zamykane w dniu 31 grudnia.

Do lat dziewięćdziesiątych XX wieku, zgodnie z wiekową tradycją po zakończeniu Roku Świętego i uroczystym zamknięciu Drzwi Świętych portal w ścianie obejścia (ambitu) był zamurowywany, a ściana od wewnątrz katedry zakrywana stalową płytą wzmocnioną metalowymi płaskownikami. W przeddzień rozpoczynającego się Roku Jubileuszowego, następowało, zgodnie z tradycyjnym ceremoniałem prowadzonym przez arcybiskupa Composteli, rozebranie wybudowanego muru i uroczyste otwarcie Świętych Drzwi. W 1992 roku, kiedy zamontowano nowe drewniane drzwi, zrezygnowano z zamurowywania, drzwi zakrywano od wewnątrz metalową osłoną, a w przeddzień ich otwarcia usuwano tą osłonę i układano mur z luźno ułożonych kamieni, burzony w momencie otwierania przez arcybiskupa drzwi. W Roku Świętym 2021, na prośbę konserwatorów wykonujących remont katedry, zrezygnowano z budowy i burzenia tej ściany.

Rytuał otwarcia Drzwi Świętych w katedrze w Santiago de Compostela oparty jest na zasadach ustalonych w Rzymie dla tamtejszych uroczystości Roku Jubileuszowego. 31 grudnia po południu arcybiskup, po sprawowaniu Eucharystii, na czele kapituły, władz religijnych i politycznych, oraz licznej rzeszy wiernych, wyrusza z procesją przez Puerta de Platería na Plaza de Quintana, na którym, po paradzie wojskowej i oficjalnym powitaniu, rozpoczyna się właściwy rytuał otwarcia. 

Arcybiskup przez zewnętrzny portal podchodzi do Drzwi Świętych i  stojąc przed zamkniętymi drzwiami mówi:

„Otwórzcie mi drzwi domu, w którym mieszka Sprawiedliwy”,

A zebrani obok ludzie odpowiadają:

 „Abym mógł przez nie wejść i chwalić Pana”.

Następnie arcybiskup z trzymanej przez kanonika tacy bierze specjalnie na tę uroczystość przygotowany przez compostelańskich złotników młotek i po raz pierwszy uderza nim w drzwi, 

a potem mówi:  

„Wejdę do Twojego domu, Panie”

i zebrani odpowiadają:

„Będę Ci oddawał cześć ze czcią w Twojej świętej świątyni”,

po czym uderza w drzwi po raz drugi mówiąc:

„Otwórzcie drzwi, bo Pan jest z nami”,

Po czym stojący obok mówią:

„I pokazał Izraelowi znaki swojej mocy”.

Następnie uderza młotkiem po raz trzeci i otwiera kluczem drzwi.

W poprzednich latach, do Roku Świętego 2010, po otwarciu drzwi arcybiskup uderzał młotkiem w postawiony z luźnych kamienni mur przewracając go na posadzkę wewnątrz świątyni. 

W otwartych już drzwiach arcybiskup klęka i odmawia modlitwę, a następnie przechodzi przez nie, a dwóch diakonów myje jej nadproża i ościeża gałązkami oliwnymi nasączonymi wodą święconą. 

Po odśpiewaniu Te Deum procesja wchodzi do wnętrza katedry, przechodzi obejściem i nawą główną do Portyku Chwały, gdzie następuje zakończenie uroczystości.

Liturgia i rytuał zamknięcia Drzwi Świętych, podobnie jak ich otwarcie, odbywa się 31 grudnia, jako kulminacja Roku Świętego. Procesja opuszcza katedrę przez Puerta de Azabachería, docierając do Drzwi Świętych, gdzie skrapia wodę święconą i okadza. W poprzednich latach, kiedy drzwi były zamurowywane, układał pierwszy kamień muru.  które. Po zakończeniu obrzędu procesja podąża dalej w stronę drzwi Platerías, którymi ponownie wchodzi do wnętrza, śpiewając antyfonę O Beate Iacobe.

Rok Święty Jakubowy

(łac.) Annus Sanctus Iacobeo, (hiszp.) Año Santo Jacobeo, (galic.) Ano Santo Xacobeo, ogłoszony został jednorazowo przez papieża Kaliksta II w 1120 roku, w którym święto apostoła Jakuba Starszego ustanowione na 25 lipca przypadało w niedzielę. Papież Aleksander III w 1179 roku w Bulli Regis Aeterni potwierdził ten przywilej Composteli rozszerzając go na wszystkie te szczególne lata. Pierwszy Rok Święty Jakubowy obchodzony był w 1122 roku, a od 1182 roku stał się stałym świętem, które w okresach 28 letnich występuje czterokrotnie w odstępach co 6 –5 – 6 – 11 lat.

Tabela lat świętych Composteliańskich w  XX i XXI wieku

            +6        +5        +6        +11

+28      1909    1915    1920    1926

+28      1937    1943    1948    1954

+28      1965    1971    1976    1982

+28      1993    1999    2004    2010

+28      2021    2027    2032    2038

+28      2049    2055    2060    2066

+28      2077    2083    2088    2094

Bulla papieska Regis Aeterni nadała też możliwość uzyskania w Roku Świętym Jakubowym odpustu zupełnego (Indulgenza plenarna), a wierni chcący go otrzymać powinni spełnić warunki określone w Kodeksie Kanonicznym i przyjęte w tym miejscu czynności i dzieła odpustowe określone na pierwszym synodzie w Composteli w 1300 roku:

- przybyć do Santiago de Compostela w Roku Świętym w wolności od przywiązania do jakiegokolwiek grzechu, nawet powszedniego,

- odmówić modlitwy, przynajmniej Credo, Ojcze Nasz i modlitwy w intencjach podanych przez papieża. 

- przyjąć sakramenty pokuty i Komunię Świętą.

- wykonać dzieła odpustowe związane z pielgrzymką do grobu św. Jakuba Starszego Apostoła: przejście przez Drzwi Święte katedry i nawiedzenie grobu świętego Jakuba

Zalecany jest też udział w nabożeństwach i mszy świętej dla pielgrzymów o godzinie 12 w katedrze św. Jakuba,